कृति तथा कृतिकार परिचय
अरिहंत वंदनावलीनी जेम गुर्जर भाषामां रचायेली कोई रचना विशेष प्रसिद्धने पामी होय तो ते कवि श्यामजी देसाई कृत रत्नाकर पच्चीसी। मूळे तो स्वपापोनी आलोचनाना स्मरणार्थे पूज्य आ. श्रीरत्नाकरसूरिजीए संस्कृतमां “श्रेयः श्रियां०” ए पदथी शरू थता आ स्तोत्रनी रचना करेली। जोके आ कृतिना पद्यो भावसभर होवा साथे एटला तो रसाळ ने प्रवाहित हता के मध्यकाळना मुनिओमां पण तेनुं घणुं आकर्षण रह्युं, अने तेथी ज आ ग्रंथने केंद्रमां राखी मुनि कनककुशलजी, मुनि भोजसागरजी जेवा विद्वानोए संस्कृत भाषामां, तो कवि देवचंद्रजी, मुनि दीपचंदजी, मुनि गंभीरविजयजी जेवा विद्वानोए गुर्जरादि भाषामां तेना पर टीका, पद्यानुवाद तथा विवेचनादि कर्यां। छेक छेल्ली सदीमां पण आ ग्रंथनी उपादेयताने ध्यानमां लई साकळचंद पीतांबरदास, भगवानदास महेता, सा. प्रमोदश्री, शोभाचंद भारिल्ल, कृष्णलाल वर्मा जेवा विद्वानोए तेना पर हिंदी विगेरे भाषाओमां पद्यानुवादो रच्या। प्रस्तुत लेखमां आपणे ते ज श्रेणीमां रचायेली अज्ञातकर्तृक रत्नाकर पच्चीसी चोपाई नामनी अप्रगट रचनानो परिचय मेळवीशुं।
शाहपुर नगरना शांतिनाथ प्रभुनी स्मरणाथी कृतिनो प्रारंभ करी कृतिकारे त्यार पछीना २ पद्योमां कृतिनी पीठिका वर्णवी छे। आ वर्णनामां अनुक्रमे कृति रचनाना प्रयोजननी तथा तेना फळनी आलेखना कर्या बाद कृतिकारे कृतिना चोथा पद्यथी मूळ कृतिना पद्यानुवादनो प्रारंभ कर्यो छे। मूळ कृति आम तो २५ श्लोकोनी रचना छे। कृतिकारे अहीं तेना प्रत्येक श्लोक दीठ २ चोपाईनी रचना करी कृतिनो विस्तार कर्यो छे। जोके आ विस्तार माटे कृतिकारश्रीने मूळश्लोकोना पदार्थोमां क्यांक क्यांक उमेरणा पण करवी पडी छे। पदार्थमां करायेली आवी उमेरणा मद मछर… (पद्य.९), ताहरा धर्म… (पद्य.१०), ज्ञानदर्शन…(पद्य. १५), नाहना मोटां… (पद्य. २०), रस पारादिक… (पद्य. ३२), भगवन ! तुम्हसुं… (पद्य. ४४) जेवी पंक्तिओमां स्पष्ट जणाई आवे छे।
बाकी काव्यत्वनी दृष्टिए जोईए तो कृति सरळ शब्दोमां लखायेली एक सुंदर रचना छे। तेमां पण पद्योना अंत्यप्रासोनी सहज जोवा मळती गोठवणमां कृतिनी रसाळतानी साथे कृतिकारनी विद्वत्ताना पण दर्शन थाय छे। जोके कृति अपूर्ण होवाथी कृतिकार कोण छे ते जाणी शकातुं नथी। कृतिनी भाषा तथा रचनाशैली जोतां कृतिनी रचना १९मी सदीनी पूर्वे कराई होवानुं अनुमान थाय छे, वळी कृतिनी हस्तप्रत पण कृति ते ज समये लखाइ होवानुं दर्शावे छे।
प्रत परिचय
लालभाई दलपतभाई विद्यामंदिरनी २४७८ नं. नी एकमात्र हस्तप्रतना आधारे प्रस्तुत कृतिनुं संपादन करायुं छे। मूळ ७ पानानी ते हस्तप्रतमां कुल २ कृतिओ समावाई छे। १. २४ जिन ढालमाला, २. रत्नाकर पच्चीसी चोपाई। जोके हस्तप्रतनुं आठमुं पानुं न होवाथी कृति खंडित रहे छे। श्रुतभवन(पूना)ना उल्लेख मुजब आ कृतिनी अन्यत्र पण कोई हस्तप्रत नकल प्राप्त थती नथी। खास संपादनार्थे कृतिनी हस्तप्रतनकल आपवा बदल L.D. ईन्डोलोजीना व्यवस्थापकोनो तथा हस्तप्रत माहितीना सहकार बदल श्रुतभवन- पूनाना व्यवस्थापकोनो खूब खूब आभार ।
अज्ञातकर्तृक
रत्नाकर पच्चीसी चोपाई (अपूर्ण)
।।।। दूहा– साहपुरमंडण शांतिजी, सांभल मुझ अरदास ।
आस सफल फारि माहरी, हुं प्रभु ! ताहरो दास ।।१।।
श्रीरत्नाकरसूरिवर, सेत्रुंज गिरवर जाय ।
पाप आलोयां१ आपणा, कहितां हरख भराय ।।२।।
आलोयण पंचवीस ए, काव्य कर्या मनरंग ।
सांभलतां सुख उपजे, सज्जन साधु प्रसंग ।।३।।
का०– श्रेयः श्रियां…।।१।।[1]*
चो०– मोक्षलक्ष्मी क्रीडा कारणें, मंगलकारि घर सहु भणें ।
नरना इंद्र वली दैवे(देवे)श, वंदें चरणकमल तुझ सेस२ ।।१।।
सर्व-जांण भगवंत दयाल, चोत्रीस-अतिसयवंत कृपाल ।
चिर कालें प्रभु ! तुं जयवंत, ज्ञान-कला तुझ ध्यावें संत ।।२।।
का०– जगत्त्रयाधार.. ।।२।।
चो०– जगत्त(त) त्रणिनो तुं आधार, कृपासागर ताहरो अवतार ।
दुःख वारि३ सकइं संसार, वैद्य तणी परें टालणहार ।।३।।
श्रीवीतराग ! ताहरें आगलें, मुग्धपणें आव्यो दुःख टलें ।
ज्ञानवंतनो तुं राजान, विनति करुं कांई अभिधान ।।४।।
का०– किं बाललि(ली)ला… ।।३।।
चो०– स्युं बालिक लीलाइं करी, निज चरित्र छानां आदरी ।
माता-पिता आगलि जई कहें, मात-पिता सांभलि गहि(ह?)गहें४ ।।५।।
ते बालकनी परिं आज, पाप कहतां मुझने सी लाज ।
नाथजी माहरा मननी वात, पछतावतो५ कहुं तुझनें तात ।।६।।
का०– दत्तं न दानं परिशीलितं.. ।।४।।
चो०– सुपात्रें नवि दीधुं दान, शीलतणुं नवि जांण्युं नाम ।
पाल्युं सील न तप आदर्यो, ते कारणि भवसागर फर्यो ।।७।।
ईह भव पर-भव उत्तम भाव, नाव्यौ(व्यो) मुझ भवसागर नाव ।
हे प्रभुजि(जी)! हुं फोकट फिर्यो, फोकट पापिं पिंड६ ज भर्यां(र्यो) ।।८।।
का०– दग्धोऽग्निना… ।।५।।
चो०– क्रोध-अग्नि बाल्यो दिन राति, मद मछ(च्छ?)र७ परनी करी ताति८ ।
डस्यों लोभ-प(स)रपइं अति घणो(णुं), चरित्र प्रभु ! सांभलि मुझतणुं ।।९।।
अभिमान-अजगर हुं गल्यो, ताहरा धर्मथी अलगो९ टल्यो ।
माया-जाल ते जड बंद्धा(धा)य, किम प्रभु ! भजन तुमारो थाय ।।१०।।
का०– कृतं मयाऽमू(मु)त्र… ।।६।।
चो०– नवि कीधुं हित मिं आपणुं, ईह भव पर-भव निज सुखतणुं ।
लोकनाथ ! ईह लोक मझार, सुख नवि पाम्यो रुल्यो१० संसार ।।११।।
अम सरिखानो एह संसार, जन्म थयो जिनवर ! अवधारि(र)११ ।
जिनेश ! भवसागर पूरवा१२, भव अनेक कीधां अभिनवा ।।१२।।
का०– मन्ये मनो यन्न… ।।७।।
चो०– हुं एहवुं जांणुं छुं आज, माहरो मन खोटो जिनराज ! ।
उत्तम व्रत कांई नवी(वि) कीध, तुझ दरसण-अमृत मुझ सीध ।।१३।।
आनंदरस-दरसन सिंचीओ, तो पणि रति(ती)१३ कोमल नवि थयुं(यो) ।
मुझ सरिखानां चित्त कट्ठो(ठो)र, प(पा?)षाणथकी सांभलि अति घोर ।।१४।।
का०– त्वत्तः सुदुष्प्राप्य… ।।८।।
चो०– दुक्खें तुझथी पाम्या देव !, ज्ञान दर्शन चारित्रनी सेव ।
त्रणि रत्न पाम्या श्रीकार, भमतां दुःख करतां संसा र ।।१५।।
प्रमाद निद्रा परवस१४ कीध, रतन गयां जांणे मदीरा पीध ।
कुंण आगलि जई करुं पुकार, नायक ! सांभलि जगदाधार ! ।।१६।।
का०– वैराग्यरंग… ।।९।।
चो०– वैराग्य-रंग मिं जाझो कर्यो, लोक ठगवा ऊपरि चित्त धर्यो ।
धर्म-उपदेश दीधां केलवी१५, जन रंजवा एहवा(वी) मती(ति) हवी ।।१७।।
वाद करेंवा विद्या भणि(णी), मोक्षमार्ग नाख्यो अवगणी ।
केहां१६ हास्य वचन मुझ सार, माहरा चरित्रतणो नहीं पार ।।१८।।
का०– परापवादेन मुखं… ।।१०।।
चो०– परतणा अपजस बोलवें, मुख अपवित्र कीधुं ईह भवें ।
लोचन परस्त्री जोवें करी, अपवित्र कीध सांभलि मुझ चरी ।।१९।।
चित माहरों परनें वंचवा१७, नाहनां माटां करम संचवा१८ ।
किम पवित्र थास्युं जगदि(दी)स !, सांभलि वचन उतारो रीस ।।२०।।
का०– विडंम्बितं यत्… ।।११।।
चो०– विडंब्यो१९ आपणपुं२० घणुं, विषयथकी मन अंध मुझतणो(णुं) ।
सर्व-भक्षक कंदर्पें२१ नड्यों२२, आरति शोक रोगमांहिं पड्युं(ड्यों) ।।२१।।
प्रकाश२३ ताहरें आगलि करुं, भय लज्जा सघली परिहरुं ।
सर्वज्ञ प्रभु ! तुं जांणें वात, माहरा कर्मतणो अवदात२४ ।।२२।।
का०– ध्यस्तोऽन्यमन्त्रैः… ।।१२।।
चो०– नोकार२५ मंत्र हण्यो मिं आज, पर-मंत्र जपतां नावि लाज ।
अशुभ शास्त्रनें भणवें२६ करी, सिद्धांत-ग्रंथ निंद्यां आचरी ।।२३।।
कुदेव-संगथी लागां कर्म, खोटो धर्म न जांण्युं मर्म ।
एहवी वात कीधी प्रभु घणी, सनेपात२७ आव्यो आफणी२८ ।।२४।।
का०– विमुच्यद्दग्… ।।१३।।
चो०– दृष्टि वेझें(विचे?) आव्यो जिनराज, मुं(मूं)की तुझनें ध्यायो काज ।
अशुभ ध्यान रिदयमांहिं कर्यां, मूर्ख-बुद्धिं कर्म जाझा भर्यां ।।२५।।
नेत्र-विकार स्तन नाभि देखवा, कडि(टि?) स(सं)बंधी अवयव अभिनवा ।
स्त्री-विलास लागा अति भलां, न गया विषयतणां आमलां२९ ।।२६।।
का०– लोलि(ले)क्षणावक्त्र… ।।१४।।
चो०– चपल-लोचना नारितणुं, मुख देखी पांम्यो सुख घणो(णुं) ।
ते देखतां मन लागो राग, धर्मकथानो नावें भाग३० ।।२७।।
सुद्ध-सिद्धांत-समुद्र-जल करी, धोयो पणि मति नावि खरी ।
तारक ! तेहनुं कारण किस्युं, मनमांहिं हुं विचारुं ईस्युं ।।२८।।
का०– अङ्गं न चङ्गं… ।।१५।।
चो०– अंग भलो(लुं) नथी माहरो(रुं), गुण-समुदाय नथी किम करुं ।
निर्मल कला मुझमांहिं न रती, ते तुं जांणें छे जगपति(ती?) ।। २९।।
भलो भाव प्रभुता३१ पणि नथी, तुं(तो?) पणि कुबुद्धि आवि मुझ मथी३२ ।
एतली वस्तुमां एके नही, तुं(तो?) पणि अहंकार कदर्थ्यो३३ सही ।।३०।।
का०– आयुर्गलत्यासु(शु)… ।।१६।।
चो०– आयुषो३४ दिन दिन गलतो जाय, पाप-बुद्धि ओछी नवि थाय ।
योवन गयुं जांणें जल-पु(पू)र, विषयवासना न थई दूर ।।३१।।
ओषध करवा ऊ(उ)द्यम कर्यां, रस३५ पारादिक में वापर्यां३६ ।
उद्यम न कीधो धर्मनें नाम, मोह-विडंबन सांभलि स्वाम ।।३२।।
का०– नात्मा न पुण्यं… ।।१७।।
चो०– आत्मा पुण्य रती नवि गण्युं, भव न गण्यो पाप निजतणुं ।
में विटलनि(नी)३७ वाणि(णी) सुणि(णी), कडूई३८ पणि मनमां नवि गणि(णी)[2]* ।।३३।।
तुझ छतें बीजा आदर्यां, पाप कपट बहुलां में कर्यां ।
केवलज्ञान-सूर्य तुं देव !, मुझ धिका(क्का)र तुझ न करी सेव ।।३४।।
का०– न देव पूजा न… ।।१८।।
चो०– देवतणी पूजा नवि करी, पात्र-पु(पू)जा पणि नवि आचरी ।
श्रावकधर्म-मार्ग नवि कर्यो, साधुधर्म पणि नवि आदर्यो ।।३५।।
मनुष्य-जनम पाम्यो श्रीकार३९, सकल-धर्मतणो सणगार ।
अटवी-रुदन४० स(सा?)रिखुं कर्यों, फोगट भवसागरमां फिर्यों ।।३६।।
का०– चक्रे मयाऽसत्स्वपि।।। ।।१९।।
चो०– कीधी में अछतांनी४१ आस, चिंतामणि कामधेनु-विलास ।
कल्पवृक्ष पाम्युं(मुं?) तो भलो, एहवी ईछाथी नवी(वि) टल्युं(ल्यो) ।।३७।।
जिनवर-धर्मनो नाण्यो४२ भाव, प्रगट मोक्षतणी जे नाव ।
वीतराग ! देखि मुझ मूर्खपणुं, पाप प्रकासु छुं आपणुं ।।३८।।
का०– सद्भोगलीला… ।।२०।।
चो०– भोग-लि(ली)ला चिंती दी(दि)न-राति, रोगतणि(णी) नवि कीधी ताति ।
धन आगम[न?]नि(नी) चिंता करि(री), मरणतणि(णी) चिंता नवि धरी ।।३९।।
स्त्रीनी ईछा कीधी घणी, भासकी४३ नरगतणी नवि गणि(णी) ।
में अधर्मे(मे?) चिंत्युं ईस्युं, धर्म विना हवे करवुं किस्युं ।।४०।।
का०– स्थितं न साधोर्हृदि… ।।२१।।
चो०– साधु-आचारपणें नवि रह्युं(ह्यो), रिदयमांहिं क्रोधादिक ग्रह्युं(ह्यो) ।
पर-उपकार यश नवि संचीओ४४, फोगट भव जननई वंचीओ ।।४१।।
तीर्थ ऊ(उ)द्धार न कीधा भला, पुण्यतणी नवि आवी कला४५ ।
में जनम फोगट नीगम्यो४६, काम-क्रोधादिक पापी न दम्यो ।।४२।।
का०– वैराग्यरङ्गो न… ।।२२।।
चो०– वैराग्य-राग गुरुवचने स्वामि !, न धर्यो मिं पर-भवने काम४७ ।
दुर्जनवचन सुणी अति घोर, नावी शांति सर्वज्ञ-किशोर४८ ! ।।४३।।
अध्यातममार्गनो लेश४९, कोई न आव्यो सुणि(णी?) देवस(श) ।
तरसुं किम भवसागर एह, भगवन ! तुह्मसुं अविहड नेह ।।४४।।
का०– पूर्वे भवेऽकारि… ।।२३।।
चो०– पूर्वजन्म में पुण्य न कीध, तिण मुझ काम एको नवि सि(सी)ध ।
आवतें भवि पणि करस्युं नहीं, तिण५० भवसायर फरस्युं सही ।।४५।।
जो हुं एदुष्ट(एदृष?) एहवो जिनराज !, उत्तम गति नवि पाम्युं आज ।
गत वर्तमान आवता भवतणी, जिनवर ! त्रणि मती(गति?) में हणी ।।४६।।
का०– किं वा मुधाऽहं… ।।२४।।
चो०– स्युं देव ! पूज्य ! आगलि बहु कहुं, निरथ(र्थ)क कहितो दुःख लहुं ।
ताहरि आगलि कहितां सुख थाय, कहितां मुझ तन मन कंपाय५१ ।।४७।।
त्रणि जगतनुं जांणइं रूप, माहरुं चरित किस्युं जग-भूप ! ।
……… (पत्र अनुपलब्ध होवाथी कृति अपूर्ण छे)
शब्दार्थ
१. प्रायश्चित्त कर्यां, २. सर्व, ३. दूर करे, ४. आनंदित थाय, ५. पश्चात्ताप करतो, ६. देह, ७. ईर्ष्याथी, ८. निंदा, ९. दूर, १०. भटक्यो, ११. सांभळ, १२. पूर्ण करवा, १३. थोडुं पण, १४. आधीन थई, १५. सज्ज करी, १६. केवां, १७. छेतरवां, १८. भेगा करवां, १९. तिरस्कार कर्यो, २०. पोतानी जात, २१. कामदेवथी, २२. दुःख पाम्यो, २३. कथन, २४. वृत्तांत, २५. नवकार(मंत्र), २६. भणी, २७. गांडपण, २८. आपोआप, २९. वळ, ३०.विकल्प, ३१. मोटाइ, ३२. वलोवी, ३३. सताव्यो, ३४. आयुष्य, ३५. रसायण (औषधि विशेष), ३६.वापर्या, ३७. भांड (मिथ्यात्वी) पुरुषनी, ३८. खराब, ३९. उत्तम, ४०. रणमां रडवा (जेवुं), ४१. न होय तेनी, ४२. न लाव्यो, ४३. (नरकना मार्गने) प्रकाशित करनारी(?), ४४. संघर्यो, ४५. रीत, ४६. पसार कर्यो, ४७. माटे, ४८. सर्वज्ञपुत्र, ४९. अंश, ५०. तेथी, ५१. ध्रुजे छे।
o O o
[1] * कृतिलेखके हस्तप्रतमां मूळकाव्यना पद्योनो निर्देश तेना प्रथम चरणना किंचित शब्दोथी कर्यो छे। अमे पण अहीं ते ज रीत अनुसर्या छीए।
[2] * आ पंक्तिनो अर्थ- विटलनी कडवी वाणीने में कडवी न गणी, एटले के (स्वीकारी) एवो करवानो छे।